اگر عمر دوباره ای به شما داده شود

❓❓اگر عمر دوباره ای به شما داده شود، با نگاهی که هم اکنون دارید و پس از سال ها تحقیق و جست وجو به آن رسیده اید و از آن دفاع می کنید آیا بسیاری از مباحث و علومی را که دنبال کرده اید، یعنی مباحثی که در راستای خودشناسی و یا کاستن از درد و رنج نبوده است دیگر دنبال نمی کردید؟ یا اینکه همان علوم و دنبال کردن همان مباحث این ماحصل و نتیجه را داشت که شما به چنین منظری برسید.

?پاسخ :این همان داستان خیلی معروف عسس است که مولوی درباره مردی می گوید. مردی به بغداد آمد و از کشتی پیاده شد، چند ساعتی کشتی در بغداد توقف داشت تا دوباره راه بیفتد . این مرد دختری را دید و عاشق او شد. او در بغداد غریب بود و دختر در جمعیت گم شد . در شهر بغداد راه افتاد و کوچه ها و محله ها و خیابان های این شهر را زیر پا گذاشت و به کشتی بان گفت مرا در اینجا رها کنید و بروید . من با این حالم نمی توانم بغداد را ترک کنم. ماه ها و سال ها در بغداد ماند و دربه در می گشت تا دختر را بیابد . شب ها هم آرامش نداشت . شبی مردم تصور کردند که این مرد دزد است . عسس دنبال او گذاشتند و او سراسیمه به این طرف و آن طرف می دوید تا به بن بستی رسید، از دیوار بالا رفت و خودش را به داخل یک باغ زیر یک درخت پرتاب کرد . ناگهان دید همان دختر زیر آن درخت نشسته است . مرد شروع به صحبت کرد و گفت ای کاش همه عالم، عسس بودند و چوب و چماق داشتند و دنبال انسان می گذاشتند. ای کاش همه عالم به انسان ظنِّ بد می بردند، چون می ارزد که همه با انسان این کار را بکنند و انسان را به چماق ببندند، به شرط اینکه انسان به مطلوب خود برسد.

?به نظر من این داستان پیام مهمی دارد . وقتی این مرد به آن دختر رسید، چه داوری ای راجع به دو سه سالی که پشت سر گذاشته بود و به دنبال دختر گشته بود داشت . به یک لحاظ، می تواند به خودش بگوید که تو دو سه سال از عمرت را ضایع کرده ای زیرا از مصاحبت و معاشرت با این دختر محروم بوده ای، اما به یک معنا هم ممکن است بگوید سر و جانم به قربان آن دو سه سال از بین رفته، زیرا آن دو سه سال مرا به اینجا رساند. تراژدی زندگی من و شما هم در همین جاست که یک عمری را از بین می بریم و بعد به یک چیزی می رسیم. به یک اعتبار اگر آن عمر ما را به اینجا رسانده است، باید گفت خوشا به حال ما و به یک اعتبار هم می توان گفت سال هایی را که من بدون این مطلوب فعلی گذرانده ام، در واقع از بین نرفته است . لذا انسان نمی تواند داوری واحدی انجام دهد .

?درپاسخ به این پرسش باید بگویم به یک معنا اگر تجارب فعلی از یک طریقی به من داده شده بود، مسلمًا اکثر این علوم را نمی خواندم، زیرا اکثر آنها به درد من نمی خورد. اما در عین حال اگر این علوم را نخوانده بودم به این تفطن نمی رسیدم که انسان در عالم باید به دنبال دوای درد خودش برود، ولو آنکه هرچه در داروخانه وجود دارد، داروست ، اما هر دارویی که داروی درد ما نیست . ما وقتی به داروخانه می رویم نمی گوییم از هر دارویی، مقداری به من بدهید، بلکه از آنجایی که ما همه دردها را نداریم، دارویی را می خریم که درمان درد ما باشد . اگر همه کتب فلاسفه، عرفا،انبیا، و اولیا دارو باشد، حکم همان داروخانه را دارد . ما هیچ گاه تمام داروهای یک داروخانه را نمی خریم، بلکه دارویی را می خریم که درمان درد ما باشد.

?آنچه از نسخه ها به درد ما می خورد، عایدی ما از عالم است،بقیه آن باراضافی است. نقل می کنند یکی از علمای بزرگ ۶۰-۵۰ سال گذشته در نماز شب می گفت:« خدایا همه فقه و اصول را از من بگیر و سادگی مش عباس را که در خانه من چای می ریزد، به من بده».در مقالات شمس دو- سه بار آمده است که اگر اهل عبرت آموختن هستید، از فخر رازی عبرت بگیرید . چه کسی در قدرت تفکر، بحث کردن و تسلط بر کلام، فقه، حدیث و … به گرد فخر رازی می رسید؟ فخر رازی در آخرین لحظات عمرش، که البته خودش هم می گوید آنجا بحث، بحث تکلف نبود و وی از سر تعارف سخن نمی گفت، و در مقام احتضار حرف دلش را بیان می کرد، گفت همه آنچه رفتیم، باطل بود و همه آنچه یاد گرفتیم فراموش شدنی است . آنچه باید یاد می گرفتیم، یاد نگرفتیم و عمرمان را در راه آنچه نباید یاد بگیریم، صرف کردیم .

? در دو یا سه جا شمس تذکر می دهد که ما باید از فخر رازی عبرت بگیریم . فخر رازی به هنگام احتضار ناراحت بود و در مقام تعارف و تکلف نبود، بلکه حرف دلش را می زد من واقعًا معتقدم به این سخن که انبیا و اولیا گفته اند علم هم نافع وغیرنافع دارد و حتی نافع و ضار دارد . یعنی علی رغم آنکه علم است و مطابق با واقع است، اما ضرر دارد . پیامبر اکرم (ص) می فرمایند«اکثر اهل الجنه البله» یعنی اکثر بهشتیان ابلهند . چرا ابلهند؟ یعنی چیزهایی را نمی دانند که ما می دانیم ولی ای کاش نمی دانستیم، یعنی ما بار اضافی داریم. اگر کسی واقعًا به شأن پیامبر اسلام معتقد است و معتقد است که ایشان گزافه سخن نمی گویند، باید این سخن را جدی بگیرد و در آن تأمل کند که چرا اکثر بهشتیان ابلهند . یعنی وقتی این افراد ابله سخن بگویند ما به دستور زبان سخنان آنها و منطق حرفشان ایراد می گیریم و می گوییم فلانی تو کجای کار هستی، ولی همین انسان ابله چیزی دارد که ما نداریم.

❓سوال: به لحاظ معرفتی آیا اساساً ممکن است قبل از تلف کردن عمر به این تفطن برسیم که بسیاری از علوم نافع نیستند؟

?پاسخ :ممکن است و به نظر من محال نیست، اگرچه بعید است . برخی زودتر تفطن پیدا می کنند و برخی دیرتر . مطلبی در مقالات شمس آمده و مولانا هم آن را به شعر درآورده است با این مضمون که استری به شتر گفت چرا ما دائمًا سکندری می خوریم، اما تو سکندری نمی خوری؟ گفت زیرا من وقتی راه می روم، دوردست را نگاه می کنم . کسی که دوردست را نگاه می کند، جلوی پایش را هم می بیند، اما کسی که جلوی پایش را نگاه می کند، آن طرف را نمی بیند و در نتیجه پایش به درون چاله می رود. توسرت را زیر می اندازی و راه می روی اما من سرم را بلند نگه می دارم.

?مولانا می خواهد بگوید انسان های واقعا سربلند گرفته خدایی هم وجود دارند، که ممکن است چیزهایی را که ما بعد از ده بار سکندری خوردن و زمین خوردن به آن می رسیم، زودتر به آن برسند . البته چون این انسان ها استثنا هستند، ما باید طبق قاعده عمل کنیم؛ یعنی باید این روند را طی کنیم، نه آنکه بگوییم ما درس نمی خوانیم و ان شاءالله به آن چیزهایی که باید برسیم می رسیم. یعنی نباید بگوییم چون کسانی پس از درس خواندن پشیمان شده اند، پس ما هم نباید به دنبال درس برویم . زیرا اگر همین درس خواندن اولیه هم نباشد به آن نتیجه و تفطن نمی رسیم . انسان باید درس را بخواند ولی بکوشد تا بفهمد چه چیزهایی به درد او می خورد و چه چیزهایی نمی خورد تا مسیر کوتاه تری را بپیماید و ازعمرخود بیشتر بهره بگیرد .

? کسی مثل سقراط گرایش عرفانی هم نداشت ولی حکیم بود . وی همواره می گفت فقط خودت را بشناس ! اگر خودت را بشناسی، نشناختن هیچ چیز دیگری زیان ندارد، اما اگر خودت را نشناسی، شناختن هر چیز دیگری برایت سودی نخواهد داشت . سقراط توصیه می کرد ما خودمان را بشناسیم . سقراط گرایش عرفانی نداشت و عارف نبود، اما حکیم و فرزانه بود و می فهمید که همه چیز از خود انسان سرچشمه می گیرد. متأسفانه ما از خودشناسی غافل هستیم.

?مصطفی ملکیان،روش شناسی مطالعات مقایسه ای عرفان